खरंतर वरील शीर्षकाच्या शब्दामधूनच विषयाचा अर्थ स्वयंस्पष्ट होतो. मात्र शाळेमध्ये त्याची जाणीवपूर्वक अंमलबजावणी शिक्षक करतात का हा चर्चेचा विषय आहे. तसे बघता शाळा चालविणारे संचालक मंडळी, मुख्याध्यापक ,पर्यवेक्षक, शिक्षक, शिक्षकेतर कर्मचारी शिपाई या सर्वांनी हा विषय समजून घेण्याची आवश्यकता आहे. कारण या विषयाची निर्मिती भारतीय संविधानामधून वाचावयास मिळते. भारतीय संविधानामध्ये समानता – समता या शब्दांचा उल्लेख प्रास्ताविकामध्येच केलेला असल्यामुळे ते सर्व भारतीयांना बाध्य आहे. विषय शाळांशी संबंधात असल्यामुळे एक संदर्भ महत्त्वाचा ठरतो तो म्हणजे राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 यामध्येही समता – इक्विटी इन क्लासरूम या तत्त्वाचा अंगीकार केलेला आहे. म्हणूनच शाळेशी संबंधित विशेषतः शिक्षकांनी शालेय वर्गातील समता ही संकल्पना अंमलबजावणी करण्याकरिता समजून घेणे अनिवार्य आहे.
समता/ इक्विटी या शब्दाचा अर्थ पुढील चित्रातून अधिक स्पष्ट होतो.

परंतु वर्गामध्ये समता खरच आणायची असेल तर आधी ती शाळेशी संबंधित सर्व घटक म्हणजेच शाळा चालविणारे संचालक, मुख्याध्यापक, शिक्षक, शिक्षकेतर कर्मचारी या सर्वांच्या विचारात खोल रुजलेली असणे आणि ती कृतीतून दिसणे अत्यंत आवश्यक आहे. कोणतीही गोष्ट विचारात सतत असेल तर ती वृत्तीत येते आणि वृत्तीत आली तर ती कृतीत येते. म्हणूनच शिक्षकांनी समताविषयक मूल्य त्याचा सतत विचार करणे त्यानुसार कृती करणे आवश्यक आहे. यासाठी वर्गामध्ये काही कृती शिक्षक करू शकतात जसे…..

१) असे निदर्शनात येते की वर्गातील सुंदर गोड दिसणाऱ्या चुनचुणित विद्यार्थ्याला (मुले तसेच मुली) विविध कामे, कार्यक्रम, खेळ, व्यवस्थापन ई यांच्या संधी मिळतात. याचे प्रमाण शिक्षक परत्वे कमी अधिक असू शकते. या मुलांना समोर समोर मिरवायला मिळते. त्यामुळे इतर सर्वसाधारण विद्यार्थी मागे राहतात हिरमुसतात व परिणामी शिक्षकांपासून अलिप्त राहतात दूर जातात त्यामुळे त्यांच्या व्यक्तिमत्व विकासावर नकारात्मक परिणाम होतो. काही विद्यार्थी मूलतःच लाजरे, घाबरणारे, चुपचाप राहणारे असतात अशा विद्यार्थ्यांना शिक्षकांनी जाणीवपूर्वक समोर आणून संधी देऊन त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला आकार देणे आवश्यक आहे. किंबहुना आकारिक मूल्यमापनामध्ये याच्या विशेष नोंदी शिक्षकांनी घ्यायला हव्यात.

२) वर्गातील बैठक व्यवस्थेच्या बाबतीत एक गोष्ट पूर्वापार चालत आलेली आहे तीही की उंच विद्यार्थ्यांना मागे बसवायचे आणि कमी उंचीच्या मुलांना समोर बसवायचे. यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये न्यूनगंडाची किंवा अहंगंडाची भावना निर्माण होऊ शकते. त्याकरिता संस्थाचालकांनी वर्ग उतरत्या पायऱ्यांचे बनविल्यास उंचीचा प्रश्न मिटेल. आणि तसे शक्य नसल्यास शिक्षकांनी दररोज चक्राकार पद्धतीने विद्यार्थ्यांच्या जागा बदलणे आवश्यक आहे. विद्यार्थ्यांना उंचीनुसार न बसविता मिश्र पद्धतीने बसून त्यांच्या जागा दररोज बदलाव्यात म्हणजेच प्रत्येक विद्यार्थी समोरच्या डेस्क पासून तर शेवटच्या डेस्क पर्यंत बसण्याचा नित्य अनुभव करेल. प्रत्येक विद्यार्थ्याला वर्गातील सर्वच डेस्कवर बसविण्याचा अनुभव नित्य नियोजन करून करावा. तसेच काही विद्यार्थी जोडीने मित्रासकट सतत बसतात तसे न करता कोणताही विद्यार्थी कोणत्याही विद्यार्थ्याजवळ बसवील्यास संपूर्ण विद्यार्थ्यांमध्ये सर्वांप्रती मैत्रीचे वातावरण तयार होऊन गटबाजी कमी होईल. निवडक मित्रांचे गट विलग केल्यास वर्गाची एकसंघता निर्माण होऊ शकते.

३)  हुशार चुणचुणित विद्यार्थ्यांचा वर्गाला एक विशेष त्रास असतो. तो म्हणजे शिक्षकांनी प्रश्न विचारला की हे उड्या मारणारे विद्यार्थी पटकन उत्तर देऊन टाकतात. कारण त्यांचे उत्तर त्वरित तयार होते. यामुळे शिक्षणामध्ये जे मध्यम विद्यार्थी किंवा गतिमंद विद्यार्थी आहेत त्यांच्यावर अन्याय होतो आणि परिणामी त्यांचे उत्तर वेळेत तयार न झाल्याने ते उत्तर देत नाहीत. शिक्षकांना वाटते की सर्व मुलांना कळलेले आहे असे समजून या निवडक हुशार मुलांच्या उत्तरांना गृहीत धरून शिक्षक त्यांचे शिकविणे पुढे नेतात. गुणवत्ता विकासात हा खूप मोठा अडथळा आहे. तो दूर करण्यासाठी शिक्षकांनी या हुशार विद्यार्थ्यांना थांबवून आधी गतिमंद विद्यार्थ्यांच्या प्रतिक्रिया किंवा उत्तरे घ्यावीत व त्यानंतरच हुशार विद्यार्थ्यांची उत्तरे घ्यावीत.

४)   गृहपाठ/ घरचा अभ्यास किंवा होमवर्क देत असताना एकच प्रकारचा प्रश्न संपूर्ण वर्गासाठी दिले जाऊन त्यानुसार मूल्यमापन केले जाते. ही गोष्ट गुणवत्ता विकासात बाधा निर्माण करणारी असून नैदानिक निदान करण्यात अडथळा आहे. त्या ऐवजी शिक्षकांनी वर्गाची नैदानिक चाचणी घ्यावी किंवा शिक्षकाच्या समज नुसार वर्गामध्ये साधारणतः तीन प्रकारचे विद्यार्थी गुणवत्तेचे गट दिसतात जसे हुशार विद्यार्थी, मध्यम विद्यार्थी, आणि गतिमंद विद्यार्थी. या तीन प्रकारच्या विद्यार्थ्यांना त्यांना जे येते त्यावरच प्रश्न तयार करून गृहपाठ /होमवर्क करिता द्यावेत. म्हणजे प्रत्येक विद्यार्थ्याला प्रश्नाचे उत्तर येत असल्याचा किंवा प्रश्नाचे उत्तर सोडविल्याचा आनंद निर्माण होईल त्याच्यामध्ये शिकण्याबाबत आत्मविश्वास निर्माण होईल. असे झाल्यास वर्गात कोणत्या विद्यार्थ्यांसाठी कसे अध्यापन करावे याचे मार्गदर्शन शिक्षकाला स्वतःहून मिळेल.

५)   ताकदवर , धिट , कमकुवत , घाबरट विद्यार्थी यांचे शिक्षकांनी नित्य निरीक्षण करून शाळेमध्ये पिण्याच्या पाण्याच्या ठिकाणी रांगेत जाताना, खिचडी/ डबा खाताना ,नळावर हात धुताना, खेळाचे नियोजन करताना, मैदानाची एखादी जागा खेळण्यासाठी हडपताना, सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्ये समोर बसताना, ई प्रसंगी शिक्षकाने स्वतः पुढाकार घेऊन सर्वांना समान संधी ,क्रम दिल्यास सर्वच विद्यार्थ्यांना योग्य न्याय व संधी मिळतील.
समताविषयक मूल्य शाळेमध्ये रुजविण्याकरिता शिक्षकांनी समता या विषयावर एकमेकांशी तसेच शाळा संचालकांसोबत चर्चा करणे आवश्यक आहे. विचारांमध्ये समतापूरक बदल आणणे आवश्यक आहे. तरच आपण संविधानाला शाळेत न्याय देऊ शकतो.

प्रशांत डवरे,
ज्येष्ठ अधिव्याख्याता (सेवानिवृत्त),
जिल्हा शिक्षण व प्रशिक्षण संस्था (डायट),
अमरावती.
तथा
शैक्षणिक सल्लागार,
Myelin, पुणे.